जगदीश ओझा / महेन्द्रनगर : कञ्चनपुर नेपालको धार्मिक, सांस्कृतिक तथा सामाजिक जीवनमा चन्द्र–सौर संवत्सर र चान्द्र महिनाको विशेष भूमिका रहेको छ। चन्द्र महिनाको शुक्लपक्ष र कृष्णपक्ष गरी दुई पक्ष हुन्छन्। चन्द्रमा घट्दै–बढ्दै जाने क्रममा जुन दिन चन्द्रमा पूर्णतः अदृश्य हुन्छ, त्यसलाई औँसी तिथि भनिन्छ। औँसीको दिन रात्री अन्धकारमय हुने भएकाले यसको धार्मिक र खगोलीय दृष्टिमा छुट्टै महत्व छ। यसै औँसीमध्ये भाद्र कृष्ण औँसीलाई कुशे औँसी भनिन्छ। यो दिन हिन्दू समाजमा पितृ तर्पण, श्राद्ध तथा बाबुको सम्मान गर्ने विशेष पर्वका रूपमा मनाइन्छ। औँसी तिथि र यसको महत्व वैदिक ज्योतिष शास्त्रअनुसार, औँसी चन्द्र महिनाको अन्तिम दिन हो। यस दिन सूर्य र चन्द्र एकै राशिमा रहेर संयुत्त हुन्छन्। चन्द्रमा पूर्ण अन्धकारमा रहने भएकाले औँसीलाई “अमावस्या” भनिन्छ।
• हिन्दू धर्मग्रन्थहरूमा औँसीलाई विशेष श्राद्धयोग्य तिथि मानिएको छ।
• औँसीको अन्धकारलाई आत्मचिन्तन, पितृ स्मरण र तपस्यासँग जोडिएको पाइन्छ।
• वर्षमा १२ वटा औँसी आउँछन्, तर भाद्र कृष्ण औँसी (कुशे औँसी) विशेष महत्व बोकेको हुन्छ। कुशे औँसीको धार्मिक महत्व
• पितृ तर्पण र श्राद्ध
• यस दिन पितृ तर्पण, पिण्डदान र श्राद्ध गर्नाले दिवंगत आत्मा तृप्त हुन्छन् भन्ने विश्वास छ।
• पितृहरूको आशीर्वाद प्राप्त हुने भएकाले घर–परिवारमा सुख–समृद्धि रहन्छ भन्ने धार्मिक धारणा छ।
• गोकर्णेश्वर क्षेत्रको महिमा
• स्कन्दपुराण र पद्मपुराणमा गोकर्ण क्षेत्रको स्नान र दर्शनलाई पितृ उद्धार गर्ने महान् कार्य भनिएको छ।
• गोकर्णेश्वर महादेवलाई दर्शन गरेर अघिका सात पुस्तादेखि पछिका सात पुस्तासम्म उद्धार हुने धार्मिक विश्वास छ। • कुशको पूजा
• यस दिन घरमा नयाँ कुश ल्याएर राखिन्छ। कुशलाई भगवान विष्णुको प्रतीक मानिन्छ।
• कुनै पनि पूजाआजा, यज्ञ, हवन कुश बिना अपूर्ण मानिन्छ। कुशे औँसीको सांस्कृतिक महत्व
• बाबुको मुख हेर्ने दिन
• जीवित बाबुलाई मिठो खानेकुरा अर्पण गर्ने, उपहार दिने परम्परा यस दिन हुन्छ।
• दिवंगत बाबु भएको अवस्थामा तर्पण गरेर सम्मान प्रकट गर्ने संस्कारले पिताप्रति कृतज्ञता जागृत हुन्छ।
• परिवार र समाजमा एकता
• टाढा–टाढा रहेका सन्तान बाबुआमालाई भेट्न घर फर्कने भएकाले यस दिन परिवारमा आत्मीयता बढ्छ।
• सामाजिक मेलापात र लोकपरम्परा
• गोकर्ण, मातातीर्थ, बागमती किनार, कालीगण्डकी आदि स्थानमा ठूलो मेलापात हुन्छ।
• यस अवसरमा लोककथा, गीत, संस्कार र परम्पराको आदानप्रदान हुने हुँदा सांस्कृतिक सम्पदा जोगिन्छ।
• नारी भूमिकासँग तुलना
• मातातीर्थ औँसीलाई “आमा दिवस” जस्तै, कुशे औँसीलाई “बाबु दिवस” को रूपमा मानिन्छ। कुशे औँसीको वैज्ञानिक महत्व
• कुशको वैज्ञानिक पक्ष
• कुशको डाँठमा विद्युतीय ऊर्जा शोषण गर्ने क्षमता हुन्छ।
• योग वा ध्यान गर्दा कुश आसनमा बस्दा शरीरको ऊर्जा सन्तुलन हुन्छ, मानसिक शान्ति बढ्छ।
• मौसमीय सन्दर्भ
• भाद्र महिनामा भाइरल रोग, पानीजन्य संक्रमणको सम्भावना बढी हुन्छ।
• यस दिन स्नान, उपवास, सात्विक भोजन र शुद्ध जीवनशैलीले स्वास्थ्यलाई सुदृढ बनाउँछ।
• मानसिक स्वास्थ्य र सामाजिक सन्देश
• पितृ स्मरणले विनम्रता, दायित्वबोध र कृतज्ञताको भावना बढाउँछ। परिवारसँगको भेटघाटले मानसिक सन्तुलन र
६) अन्य आदिवासी जनजाति कतिपय आदिवासी समुदायमा यो पर्व त्यति प्रमुख न भए पनि आसपासका समाजसँगको सम्बन्धले पितृ स्मरण र बुबाप्रतिको सम्मानको दिनका रूपमा बिस्तारै स्वीकारिएको छ। देखिएका विकृतिहरू यद्यपि कुशे औँसीको मूल मर्म श्रद्धा, सदाचार र पितृप्रतिको कृतज्ञता हो, तर पछिल्ला समयमा यसमा केही विकृतिहरू देखिएका छन्। • आडम्बर र खर्चिलोपन – श्राद्धलाई साधारण श्रद्धा भन्दा भड्किलो भोजमा बदल्ने प्रवृत्ति।
• मदिरा–मासुको अत्यधिक प्रयोग – पितृ अर्पणको नाममा मौज–मस्ती र दुरुपयोग बढ्नु।
• कर्मकाण्डको व्यापारिकरण – पुरोहितमार्फत धर्मभन्दा बढी व्यवसायिक लेनदेन हुनु।
• औपचारिकता मात्रै – जीवित बुबालाई सधैं सम्मान नगरी एक दिन मात्र देखावटी सम्मान गर्नु।
• पारिवारिक विवाद – खर्च, सम्पत्ति वा जिम्मेवारीमा दाजुभाइबीच झगडा हुनु।
• सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोग – आस्थाभन्दा बढी फोटो खिच्ने, पोष्ट गर्ने चलन बढ्नु।
• पर्यावरणीय प्रदूषण – नदी–पोखरीमा फोहर, प्लास्टिक र अर्पण सामग्री फाल्ने। Father’s Day र कुशे औँसी
• नेपालमा : कुशे औँसीकै दिनलाई “बुवाको मुख हेर्ने दिन” भनिन्छ र यसैलाई नेपाली Father’s Day मानिन्छ। यस दिन जीवित बुवालाई सम्मान, उपहार र मिठा परिकार दिने प्रथा छ भने दिवङ्गत बुबा वा पितृलाई श्राद्ध गरेर सम्झिन्छ।
• पश्चिमी समाजमा : Father’s Day धार्मिक , सामाजिक–सांस्कृतिक पर्व हो। यसको सुरुवात सन् १९१० मा अमेरिकामा भएको हो र हाल जुन महिनाको तेस्रो आइतबार मनाइन्छ। त्यहाँ जीवित बुवालाई सम्मान गर्ने चलन छ, तर पितृ श्राद्ध वा औँसीसँग जोडिएको छैन।
• धार्मिक सम्बन्ध : कतिपयले यसलाई क्रिस्चियन पर्व ठान्छन् तर यो प्रत्यक्ष क्रिस्चियन धर्मसँग सम्बन्धित नभयेपनि जोडेरहेर्ने गरिन्छ । father’s day पश्चिमी समाजको सांस्कृतिक अभ्यास हो। यसरी हेर्दा, कुशे औँसी नेपालका विभिन्न जातजातिले आफ्नै परम्परा, भाषा र संस्कृतिअनुसार मनाउने गरेका छन्। सबैको उद्देश्य भनेको बुबा र पितृप्रति श्रद्धा प्रकट गर्नु हो। तर यस पवित्र पर्वमा देखिएका खर्चिलोपन, मदिरा सेवन, औपचारिकता, विवाद र प्रदूषणजस्ता विकृतिहरूले यसको वास्तविक मर्मलाई ओझेल पार्दै लगेको छ। त्यसैगरी, नेपालमा कुशे औँसीलाई नै Father’s Day भनिन्छ तरअन्तर्राष्ट्रिय Father’s Day भने फरक ऐतिहासिक पृष्ठभूमिबाट आएको सामाजिक पर्व हो। दुवैको समान ध्येय भनेको बुबाप्रतिको सम्मान हो, तर एकमा पितृ श्राद्ध जोडिएको छ, अर्कामा जीवित बुबासँगको सम्बन्ध।
कुशे औँसी नेपाल र हिन्दू समाजको धार्मिक, सांस्कृतिक तथा वैज्ञानिक दृष्टिले अद्वितीय पर्व हो। यस दिन श्राद्ध, पितृ तर्पण, गोकर्णेश्वर स्नान, कुश पूजा तथा बाबुको सम्मान गर्ने प्रचलनले वंश परम्परा र पारिवारिक उत्तरदायित्वको स्मरण गराउँछ। सांस्कृतिक रूपमा यसले परिवारमा आत्मीयता, समाजमा मेलमिलाप र कृतज्ञताको संस्कार बढाउँछ। वैज्ञानिक दृष्टिले कुशको प्रयोग, स्नान, व्रत तथा सात्विक जीवनशैलीले स्वास्थ्य, मानसिक शान्ति र वातावरणीय सन्तुलनमा योगदान पुर्याउँछ। लोकमान्यताअनुसार औँसी चन्द्र अन्धकारसँगै पितृ आत्मा स्मरण गर्ने समय हो, जसले दियो बाल्ने, तर्पण गर्ने, यात्रा टार्ने, उपवास बस्ने परम्परालाई जन्म दिएको छ। धर्मशास्त्र र पुराणहरूले पनि औँसीलाई पितृ तर्पणको विशेष दिन भनेका छन्। त्यसैले कुशे औँसी केवल धार्मिक पर्व मात्र नभई जीवन, समाज र प्रकृतिलाई सन्तुलित राख्ने बहुआयामिक अवसर हो।
